اگر در دوران بارداری یا بعد از زایمان، هر بار که به توالت می‌روید درد تیز و سوزاننده‌ای در ناحیه‌ی مقعد حس می‌کنید، یا از ترس این درد دفع را به تعویق می‌اندازید، تنها نیستید. شقاق مقعدی در این دوره‌ها بسیار شایع‌تر از چیزی است که ظاهراً درباره‌اش صحبت میشود. خیلی از مادرها در سکوت، بین ترس از دارو در بارداری و شیردهی و شرم از مطرح کردن مشکل، گیر می‌افتند و ماه‌ها با درد زندگی میکنند.
خبر خوب این است که بخش زیادی از شقاق‌های دوران بارداری و بعد از زایمان با درمان‌های ساده و ایمن قابل کنترل هستند؛ به‌شرط اینکه:
- به‌موقع تشخیص داده شوند،
- درمان مناسب سن بارداری یا دوران شیردهی انتخاب شود،
- و مهم‌تر از همه، عادت‌هایی که باعث یبوست و زور زدن میشوند اصلاح شوند.
در این مقاله با هم مرور می‌کنیم:
- چرا در بارداری و بعد از زایمان شقاق این‌قدر شایع است،
- چه درمان‌هایی در این دوره‌ها ایمن‌تر به‌حساب می‌آیند،
- در دوران شیردهی چه کارهایی را باید با احتیاط بیشتری انجام داد،
- و چطور می‌توانیم از عود شقاق در بارداری‌های بعدی و سال‌های بعد جلوگیری کنیم.
شقاق مقعدی چیست و چرا در بارداری و بعد از زایمان شایع‌تر میشود؟
تعریف ساده‌ی شقاق
شقاق مقعدی یک ترک یا زخم باریک و عمیق در لبه‌ی مقعد است. این زخم کوچک، اعصاب پرشماری را درگیر میکند و به همین دلیل:
- درد آن معمولاً شدید،
- تیز و برنده،
- و اغلب تا ساعت‌ها بعد از دفع ادامه‌دار است.
شقاق را بهطور کلی به دو نوع تقسیم میکنند:
- شقاق حاد: مدت کوتاهی از شروع علائم گذشته، لبه‌های زخم هنوز نرم و تازه‌اند و با درمان محافظه‌کارانه شانس بهبود بالاست.
- شقاق مزمن: زخم بیش از چند هفته باقی مانده، لبه‌ها سفت و فیبروتیک شده‌اند، گاهی منگوله‌ی پوستی (skin tag) دیده میشود و پاسخ به درمان ساده کمتر است.
چرا بارداری زمینه را برای شقاق فراهم میکند؟
چند عامل در دوران بارداری دست‌به‌دست هم می‌دهند تا شانس ایجاد شقاق را بالا ببرند:
- یبوست بارداری: هورمون پروژسترون حرکات روده را کند میکند. از سوی دیگر، کاهش تحرک، تهوع، تغذیه‌ی نامنظم و مصرف مکمل‌های آهن می‌توانند مدفوع را سفت‌تر کنند.
- افزایش فشار رحم روی روده و لگن: رحم بزرگ‌شده روی روده‌ی بزرگ و عروق لگنی فشار وارد میکند و میتواند هم یبوست و هم بواسیر را تشدید کند.
- ترس از دفع: بعضی مادرها به‌خاطر درد بواسیر یا شقاق، ناخودآگاه دفع را به تعویق می‌اندازند؛ هرچه مدفوع بیشتر در روده می‌ماند، سفت‌تر میشود و شانس ترک جدید را بالا می‌برد.
- کمآبی: نیاز بدن به آب در بارداری بیشتر است؛ اگر این نیاز جبران نشود، مدفوع خشک‌تر میشود.
چرا بعد از زایمان شقاق بروز میکند یا بدتر میشود؟
پس از زایمان، به‌ویژه زایمان طبیعی، عوامل زیر شقاق را تشویق میکنند:
- زور زدنهای طولانی در مرحلهی دوم زایمان: فشار شدید روی کف لگن و کانال مقعد، هموروئید و ترک‌های ریز را مستعد میکند.
- درد پرینه (برش اپیزیوتومی یا پارگی): بسیاری از مادرها از ترس باز شدن بخیهها، از دفع اجتناب میکنند و این خود باعث یبوست و شقاق میشود.
- کم‌تحرکی و استراحت طولانی: بعد از زایمان، به‌خصوص سزارین، تحرک بهطور طبیعی کم میشود و این موضوع کار روده را کندتر میکند.
- رژیم غذایی محدود و ناکافی: بعضی مادرها به‌اشتباه رژیم‌های «نفخ‌نیاور» خیلی محدود می‌گیرند که در آن میوه و سبزی کم است؛ این الگو خطر یبوست و شقاق را بالا می‌برد.
نتیجه‌ی نهایی این است که شقاق میتواند:
- در اواخر بارداری،
- در روزها و هفته‌های بعد از زایمان،
- یا مدتی بعد، هم‌زمان با برگشت فعالیت روزمره
ظاهر شود یا تشدید شود.
شقاق در بارداری و بعد از زایمان چه علائمی دارد؟
علائم شقاق در این دوره‌ها شبیه سایر زمان‌هاست، اما به‌خاطر حساسیت کلی بدن و خستگی، ممکن است برای مادر آزاردهنده‌تر به‌نظر برسند:
- درد شدید هنگام عبور مدفوع: دردی تیز و برنده، که انگار «تیغ می‌برد».
- درد طولانی بعد از دفع: ممکن است تا چند ساعت ادامه داشته باشد و نشستن روی صندلی را سخت کند.
- خون‌ریزی روشن: معمولاً مقدار کم، روی دستمال توالت یا سطح مدفوع دیده میشود.
- ترس از رفتن به توالت: بسیاری از مادران دفع را به تعویق می‌اندازند، چون از تجربه‌ی درد قبلی می‌ترسند.
- گاهی خارش یا سوزش خفیف: به‌خصوص اگر شقاق مزمن شده باشد و پوست اطراف تحریک‌پذیر شده باشد.
اگر هم‌زمان با این علائم، توده‌های برجسته و نرم یا سفت اطراف مقعد هم دارید، احتمال وجود بواسیر هم مطرح است. ترکیب بواسیر و شقاق بعد از بارداری و زایمان شایع است و نوع درمان را کمی پیچیده‌تر میکند؛ در چنین شرایطی مراجعه به یک مرکز تخصصی بیماری‌های نشیمنگاه میتواند در طراحی درمان دقیق به شما کمک کند.
خط قرمزها: چه زمانی باید حتماً معاینه شوید؟
در موارد زیر، نباید شقاق را فقط «یک ترک ساده که خودش خوب میشود» فرض کنیم:
- درد به‌حدی شدید است که نمی‌توانید بنشینید یا از شدت درد خواب‌تان مختل شده است.
- خون‌ریزی واضح و مکرر دارید (نه فقط چند قطره روی دستمال).
- بعد از ۲–۳ هفته رعایت رژیم، مایعات و درمان‌های ساده، هنوز درد و خون‌ریزی تقریباً همان‌قدر است.
- در کنار درد، تب، لرز، ترشح چرکی یا توده‌ی سفت و بسیار دردناک هم دارید (شک به آبسه یا فیستول).
- در سابقه‌ی خانوادگی، بیماری‌های التهابی روده یا پولیپ و سرطان روده وجود دارد.
در این شرایط، معاینه‌ی تخصصی توسط پزشک نشیمنگاه ضروری است تا مطمئن شویم مشکل فقط شقاق ساده است و بیماری دیگری پنهان نشده است.
درمان‌های ایمن برای شقاق در دوران بارداری
در بارداری، همواره باید بین کاهش درد مادر و حفظ ایمنی جنین تعادل برقرار شود. به همین دلیل، درمان شقاق در این دوران تا حد ممکن بر پایه‌ی اصلاح سبک‌زندگی و درمان‌های موضعی کم‌خطر است.
۱. اصلاح رژیم غذایی و الگوی دفع
سنگ‌بنای درمان شقاق در بارداری، نرم و منظم شدن مدفوع است. برای این هدف:
- فیبر غذایی را افزایش دهید: سبزیجات تازه، میوه‌ها (به‌خصوص آلو، کیوی، انجیر خشک خیس‌خورده)، حبوبات در حد تحمل، و غلات کامل.
- آب کافی بنوشید: نیاز به مایعات در بارداری بیشتر است. در صورت نداشتن محدودیت پزشکی، معمولاً نوشیدن ۶–۸ لیوان آب در روز هدف مناسبی است.
- وعده‌های کوچک و متعدد: به‌جای دو سه وعده‌ی پرحجم، وعده‌های کوچک‌تر اما منظم‌تر میتواند به حرکت نرم‌تر روده کمک کند.
- به اولین حس دفع احترام بگذارید: دفع را به‌خاطر مشغله یا ترس به تعویق نیندازید؛ نگه داشتن مکرر، مدفوع را سفت‌تر میکند.
۲. وضعیت صحیح نشستن در توالت و اجتناب از زور زدن
نحوه‌ی نشستن در توالت میتواند تا حدی فشار روی کانال مقعد را کم یا زیاد کند:
- در صورت امکان، از زیرپایی برای بالا آوردن کمی زانوها استفاده کنید تا زاویه‌ی راست‌روده و مقعد طبیعی‌تر شود.
- زمان حضور در توالت را کوتاه نگه دارید (معمولاً کمتر از ۵ دقیقه).
- از مطالعه، کار با تلفن همراه یا خیال‌پردازی طولانی در توالت پرهیز کنید؛ این کار بهصورت غیرمستقیم باعث زور زدن طولانی میشود.
- اگر دفع به‌راحتی انجام نشد، اصرار نکنید؛ بعداً و در زمانی دیگر دوباره تلاش کنید.
۳. حمام نشیمن (لگن آب گرم)
نشستن روزانه چند بار در لگن آب گرم (نه داغ) به‌مدت ۱۰–۱۵ دقیقه میتواند:
- اسپاسم عضله‌ی اسفنکتر را کاهش دهد،
- خون‌رسانی به ناحیه‌ی شقاق را بهتر کند،
- و درد و سوزش را تا حدی تسکین دهد.
این روش در بارداری، اگر دمای آب ملایم باشد و مدت نشستن طولانی نشود، معمولاً ایمن محسوب میشود. بهتر است در مورد تعداد دفعات و مدت استفاده با پزشک خود هماهنگ کنید؛ به‌خصوص اگر در بارداری محدودیت خاصی دارید.
۴. ملینها و نرم‌کننده‌های مدفوع در بارداری
در بسیاری از زنان باردار، تنها با رژیم و مایعات، یبوست بهطور کامل برطرف نمیشود. در این صورت، پزشک ممکن است یکی از انواع ملینهای ایمن در بارداری را تجویز کند؛ برای مثال:
- ملینهای حجمی (فیبر دارویی)،
- نرم‌کننده‌های مدفوع،
- ملینهای اسموتیک ملایم.
انتخاب نوع ملین، به سن بارداری، بیماری‌های زمینه‌ای و شدت یبوست بستگی دارد و نباید خودسرانه انجام شود. از مصرف تنقیه‌های قوی و داروهای ملین تحریک‌کننده بدون نظر پزشک باید پرهیز کنید؛ چون می‌توانند انقباضات رحم یا دردهای شکمی را تشدید کنند.
۵. پمادها و کرم‌های موضعی در بارداری
در شقاق بارداری، اغلب از پمادهایی استفاده میشود که:
- حاوی بیحسکنندهی موضعی ملایم برای کاهش درد هستند،
- لایه‌ی محافظ روی زخم ایجاد میکنند،
- و گاهی مواد ترمیم‌کننده‌ی سطح مخاط را در خود دارند.
در برخی موارد ویژه، برای شقاق‌های مزمن و مقاوم، درمان‌های موضعی قوی‌تری هم وجود دارد که روی عضله‌ی اسفنکتر اثر می‌گذارند؛ اما تجویز آن‌ها در بارداری باید با دقت زیاد و توسط متخصص انجام شود. هر نوع پماد جدید را فقط طبق نسخه‌ی پزشک و برای مدت توصیه‌شده استفاده کنید.
۶. مدیریت درد در بارداری
در دوران بارداری، انتخاب مسکن‌ها محدودتر است. معمولاً:
- پاراستامول (استامینوفن) در دوز معمول، انتخاب اول برای درد خفیف تا متوسط است (طبق نظر پزشک و بدون زیاده‌روی).
- مصرف خودسرانهی مسکن‌های ضدالتهاب غیر استروئیدی (NSAID) به‌خصوص در سهماههی سوم بارداری توصیه نمیشود.
- مسکن‌های حاوی کدئین می‌توانند یبوست را بدتر کنند و معمولاً باید از آن‌ها پرهیز شود، مگر در شرایط ویژه و با تجویز پزشک.
اگر درد شما با روش‌های ساده قابل کنترل نیست، این خود علامتی است که باید شقاق و شاید سایر بیماری‌های همراه را جدی‌تر بررسی کرد.
درمان شقاق بعد از زایمان و در دوران شیردهی
بعد از زایمان، درمان شقاق یک بُعد اضافه هم پیدا میکند: ایمنی برای نوزادی که از شیر مادر تغذیه میکند. خوشبختانه بسیاری از درمان‌های استاندارد شقاق، اگر درست انتخاب شوند، در دوران شیردهی قابل‌استفاده‌اند.
۱. رژیم و مایعات بعد از زایمان
بعد از زایمان، بدن شما به‌خاطر شیردهی به مایعات بیشتری نیاز دارد. برای پیشگیری و درمان شقاق:
- نوشیدن آب کافی را جدی بگیرید؛ کمآبی هم برای شما و هم برای تولید شیر مشکل‌ساز است.
- فیبر را از روزهای اول بعد از زایمان به‌آرامی وارد رژیم کنید؛ به‌خصوص اگر به‌تازگی رژیم محدود یا «رسمی» بعد از زایمان را شروع کرده‌اید.
- اگر برای درد بخیهها مسکن‌های حاوی مخدر (اعم از خوراکی یا تزریقی) مصرف می‌کنید، حتماً در مورد نیاز به ملین همراه با پزشک صحبت کنید؛ چون این داروها یبوست را تشدید میکنند.
۲. ملینها و نرم‌کننده‌ها در دوران شیردهی
بسیاری از ملینهای ملایم و نرم‌کننده‌های مدفوع، در مقادیر استاندارد با دوران شیردهی سازگارند، به‌شرط آن‌که طبق تجویز پزشک استفاده شوند. هدف از مصرف آن‌ها:
- نرم نگه‌داشتن مدفوع،
- جلوگیری از زور زدن،
- و کمک به ترمیم شقاق و بخیه‌های پرینه است.
از مصرف خودسرانهی ملینهای قوی یا تنقیه‌های مکرر باید پرهیز کنید؛ این روش‌ها می‌توانند به مخاط مقعد آسیب بزنند و عادت دفع طبیعی را مختل کنند.
۳. پمادهای موضعی در دوران شیردهی
در دوران شیردهی، بسیاری از پمادهای موضعی که:
- بیحسکنندهی موضعی (مثل لیدوکائین)،
- ترمیم‌کننده‌های مخاط،
- یا محافظ‌هایی مثل زینک اکسید
را در ترکیب خود دارند، با شیردهی سازگار تلقی میشوند؛ چون جذب سیستمیک آن‌ها کم است. در شقاق‌های مزمن‌تر، ممکن است پزشک از پمادهای اختصاصی‌تر که روی عضله‌ی اسفنکتر اثر می‌گذارند هم استفاده کند؛ این موارد باید حتماً توسط پزشک نشیمنگاه تجویز و دوز و مدت آن کنترل شود.
۴. حمام نشیمن بعد از زایمان
نشستن در لگن آب گرم (در صورت نداشتن منع خاص از سوی پزشک زنان) بعد از زایمان:
- هم برای کاهش درد شقاق،
- هم برای آرام کردن درد بخیه‌های پرینه و هموروئید
کمک‌کننده است. باید دمای آب ولرم باشد، نه داغ؛ و زمان نشستن هر بار حدود ۱۰–۱۵ دقیقه. در صورت هرگونه شک به عفونت یا مشکل خاص در بخیهها، ابتدا با پزشک خود مشورت کنید.
۵. مدیریت درد در دوران شیردهی
در شیردهی، معمولاً:
- پاراستامول (استامینوفن) در دوز معمول، اولین انتخاب مسکن است (طبق نظر پزشک).
- در برخی شرایط، ممکن است از مسکن‌های دیگر هم استفاده شود، اما انتخاب نوع و دوز باید با توجه به سلامت نوزاد و مدت شیردهی انجام شود.
- مصرف طولانی‌مدت مسکن‌های حاوی مخدر، هم به‌خاطر یبوست و هم به‌خاطر اثر احتمالی روی نوزاد، نیازمند بررسی دقیق است.
شقاق مزمن بعد از زایمان؛ چه زمانی باید به درمان تخصصی فکر کرد؟
اگر شقاق شما:
- بیش از ۶–۸ هفته بعد از زایمان همچنان علائم واضح دارد،
- با هر بار کمی یبوست دوباره عود میکند،
- در معاینه منگوله‌ی پوستی و نشانه‌های مزمن شدن دیده میشود،
احتمالاً با یک شقاق مزمن روبه‌رو هستید. در این مرحله:
- تغییرات رژیم و ملینها همچنان لازم‌اند، اما کافی نیستند،
- و باید دربارهی گزینه‌های درمانی پیشرفته‌تر با متخصص نشیمنگاه صحبت شود.
گزینه‌هایی که بسته به شرایط هر فرد ممکن است مطرح شوند، شامل:
- درمان‌های موضعی تخصصی‌تر که عضله‌ی اسفنکتر را موقتاً شل میکنند،
- تزریق بوتاکس در موارد انتخاب‌شده،
- روش‌های کم‌تهاجمی‌تر مانند لیزر شقاق،
- یا در برخی موارد خاص، اسفنکتروتومی (برش کنترل‌شده‌ی اسفنکتر داخلی).
در زنان، به‌ویژه بعد از زایمان‌های دشوار، ارزیابی وضعیت عضلات کف لگن و اسفنکتر اهمیت مضاعف دارد تا خطر بی‌اختیاری به حداقل برسد. به همین دلیل انجام این نوع درمان‌ها در مراکز تخصصی بیماری‌های نشیمنگاه که تجربه‌ی کافی در درمان شقاق بعد از زایمان دارند، منطقی‌تر است.
پیشگیری از عود شقاق در بارداری‌های بعدی و سال‌های بعد
اگر یک‌بار در دوران بارداری یا بعد از زایمان شقاق را تجربه کرده‌اید، طبیعی است نگران عود آن در بارداری‌های بعدی باشید. خبر خوب این است که با رعایت چند اصل، می‌توان ریسک عود را تا حد زیادی کاهش داد.
قبل از بارداری بعدی
- اگر هنوز شقاق مزمن دارید، بهتر است قبل از بارداری بعدی برای درمان قطعی‌تر اقدام کنید؛ مثلاً در مورد روش‌های لیزری و جراحی محافظه‌کارانه در صفحه‌ی درمان شقاق مقعدی مطالعه و با متخصص مشورت کنید.
- الگوی تغذیه و عادات دفع خود را تنظیم کنید تا با یبوست مزمن وارد بارداری نشوید.
- در صورت نیاز، ارزیابی کف لگن و یادگیری تمرین‌های مناسب میتواند مفید باشد.
در طول بارداری‌های بعدی
- از ابتدای بارداری، فیبر و آب را در رژیم خود جدی بگیرید.
- به اولین نشانه‌های یبوست واکنش نشان دهید؛ نه اینکه منتظر شدید شدن آن بمانید.
- در مورد سابقه‌ی شقاق خود، حتماً پزشک زنان را آگاه کنید تا در صورت نیاز، زودتر شما را به متخصص نشیمنگاه ارجاع دهد.
در دوران شیردهی و بعد از آن
- مصرف مایعات و فیبر را محدود به چند هفته‌ی اول نکنید؛ آن را به سبک‌زندگی دائمی تبدیل کنید.
- زمان‌های طولانی نشستن (در محل کار، پشت فرمان، یا هنگام شیر دادن) را با راه رفتن‌های کوتاه در بین آن‌ها قطع کنید.
- اگر اولین نشانه‌های شقاق (درد تیز هنگام دفع) برگشت، زودتر دست‌به‌کار شوید؛ صبر کردن تا مزمن شدن، درمان را طولانی‌تر و سختتر میکند.
نقش ارتباط با تیم درمان؛ چرا تنها ماندن با این درد بی‌فایده است؟
بسیاری از مادران ظاهراً به‌خاطر «شرم از مطرح کردن مشکل مقعد» یا «ترس از دارو در شیردهی»، ماه‌ها درد شقاق را تحمل میکنند. نتیجه:
- ترس از توالت،
- پرهیز از خوردن،
- کاهش انرژی برای رسیدگی به نوزاد،
- و گاهی حتی افسردگی و احساس ناتوانی.
در حالی که:
- بخش زیادی از درمان با اصلاح ساده‌ی رژیم و دفع شروع میشود،
- بسیاری از درمان‌های موضعی و ملینهای ملایم، با دوران شیردهی قابل‌جمع‌اند (به‌شرط تجویز درست)،
- و در موارد مزمن، روش‌های کم‌تهاجمی‌تر مانند لیزر شقاق، می‌توانند بدون دوره‌های طولانی بستری، کیفیت زندگی را بهطور جدی بهتر کنند.
اگر مدت‌هاست با این مشکل درگیر هستید، می‌توانید برای برنامه‌ریزی یک ویزیت تخصصی، از طریق صفحه‌ی تماس با ما بیتا کلینیک اقدام کنید تا بر اساس وضعیت بارداری، شیردهی و سابقه‌ی زایمان، یک مسیر درمانی شخصی‌سازی‌شده برای شما طراحی شود.
جمع‌بندی: شقاق در بارداری و بعد از زایمان، قابل کنترل است اگر…
شقاق در بارداری و پس از زایمان، اگرچه بسیار دردناک و آزاردهنده است، اما محکوم به ماندن نیست. کلیدهای اصلی مدیریت و پیشگیری عبارت‌اند از:
- پیشگیری و درمان جدی یبوست با رژیم، مایعات و در صورت نیاز ملینهای ایمن،
- اجتناب از زور زدن در توالت و اصلاح وضعیت نشستن،
- استفاده‌ی درست و دوره‌ای از حمام نشیمن و پمادهای موضعی تجویزی،
- و در صورت مزمن شدن، مطرح کردن گزینه‌های تخصصی‌تر مانند لیزر شقاق با یک متخصص نشیمنگاه.
مهم‌تر از همه، این است که بدانید شرم از مطرح کردن این مشکل، طبیعی است اما نباید شما را از حق درمان محروم کند. بدن شما، در بارداری و بعد از زایمان، کار بزرگی انجام داده و لایق توجه، مراقبت و درمان محترمانه است؛ از جمله برای همین «ترک کوچک» که اگر به‌موقع رسیدگی نشود، میتواند زندگی را برایتان به‌شدت سخت کند.